Dzisiejsze głębokie trudności gospodarcze i społeczne Haiti, państwa, którego historia naznaczona jest cierpieniem i walką, często postrzegane są przez pryzmat chwalebnej, ale i krwawej rewolucji z końca XVIII wieku. Jednakże, aby prawdziwie zrozumieć korzenie dzisiejszego stanu rzeczy, należy zajrzeć głębiej w przeszłość, w czasy, gdy fundamenty ekonomicznego losu Haiti zostały zacementowane, na długo przed tym, jak niewolnicy wzniecili powstanie. Historia przenosi nas do Paryża z początku XVIII wieku, w czasy baniek finansowych i ekspansji kolonialnej, a w jej centrum znajdują się obciążona długami korona francuska i kontrowersyjny szkocki finansista o imieniu John Law.

Okres ten, który historyk z MIT Malick Ghachem szczegółowo zbadał w swojej nowej książce "The Colony and the Company: Haiti after the Mississippi Bubble", jest kluczowy dla zrozumienia, w jaki sposób Haiti, wówczas znane jako Saint-Domingue, zostało nierozerwalnie wplątane w sieć stosunków dłużniczo-wierzycielskich, z której, jak się wydaje, nigdy nie udało mu się w pełni wydostać. Właśnie lata dwudzieste XVIII wieku, twierdzi Ghachem, były okresem, w którym te stosunki się skrystalizowały, przygotowując scenę na nadchodzące stulecia.

Francja w długach i szkocki wizjoner

Po śmierci Ludwika XIV w 1715 roku Francja znalazła się na skraju bankructwa. Dziesięciolecia kosztownych wojen prowadzonych przez "Króla Słońce" pozostawiły skarbiec państwa całkowicie pusty, a długi były astronomiczne. W tak rozpaczliwej sytuacji regent Filip II, książę Orleanu, był gotów wysłuchać nawet najbardziej radykalnych propozycji. Na scenę wkracza John Law, charyzmatyczny Szkot, matematyk, hazardzista i skazany morderca, który uciekł z więzienia. Law miał wizję, która jak na owe czasy była rewolucyjna: zaproponował zastąpienie pieniądza metalowego (złota i srebra) pieniądzem papierowym, twierdząc, że pobudzi to handel i ożywi podupadającą francuską gospodarkę.

Jego system, znany jako "system Lawa", składał się z dwóch kluczowych filarów. Pierwszym było założenie Banque Générale (później Banque Royale), pierwszego francuskiego banku centralnego, który emitował banknoty papierowe. Drugim, jeszcze ważniejszym filarem, była Kompania Zachodnia, lepiej znana jako Kompania Missisipi. Ta prywatna kompania otrzymała od korony całkowity monopol na handel i rozwój ogromnego francuskiego terytorium Luizjany w Ameryce Północnej. Pomysł był prosty: długi państwa miały zostać przekształcone w akcje tej obiecującej zamorskiej kompanii, dzięki czemu ciężar długu zostałby przeniesiony na prywatnych inwestorów, a państwo zostałoby odciążone.

Bańka mydlana zwana Missisipi

Law był mistrzem marketingu. Zaczął rozpowszechniać niewiarygodne historie o bogactwach Luizjany, opisując ją jako krainę pełną złota, srebra i drogich kamieni, chociaż w rzeczywistości była to w dużej mierze nierozwinięta i bagnista dzicz. Ale w atmosferze depresji gospodarczej ludzie byli głodni dobrych wieści i szybkich zysków. Rozpoczęła się niespotykana gorączka na akcje Kompanii Missisipi. Cena akcji poszybowała w niebo. Paryska ulica Rue Quincampoix stała się epicentrum gorączki spekulacyjnej, gdzie ludzie ze wszystkich warstw społecznych – od szlachty po służbę – kupowali i sprzedawali akcje, a niektórzy bogacili się z dnia na dzień. Podobno to właśnie w tym okresie ukuto termin "milioner".

Jednak cały system opierał się na zaufaniu i obietnicach, a nie na realnej wartości. Kiedy pierwsi, mądrzejsi inwestorzy zdali sobie sprawę, że kompania nie generuje nawet w przybliżeniu tak dużych zysków, jak obiecywano, zaczęli sprzedawać swoje akcje i żądać wypłaty w złocie. To wywołało lawinę. Rozprzestrzeniła się panika, wszyscy chcieli wymienić swoje papierowe banknoty i akcje na prawdziwe pieniądze, których bank oczywiście nie miał wystarczająco dużo. W okresie od 1719 do 1720 roku "Bańka Missisipi" (Mississippi Bubble) spektakularnie pękła. Tysiące ludzi straciło oszczędności, Law stracił majątek i został zmuszony do ucieczki z Francji, a francuska gospodarka pogrążyła się w chaosie. Ale chociaż eksperyment finansowy w Paryżu się nie powiódł, jego konsekwencje odczuwalne były tysiące kilometrów dalej, na karaibskiej wyspie Hispaniola.

Transformacja Saint-Domingue: Od zapomnianej kolonii do fabryki cukru

Podczas gdy w Paryżu trwało szaleństwo spekulacyjne, Kompania Missisipi, w desperackim poszukiwaniu jakiegokolwiek źródła dochodu, aby uzasadnić wartość swoich akcji, skierowała swój wzrok na swoje posiadłości na Karaibach. Haiti, wówczas francuska kolonia Saint-Domingue, do późnego XVII wieku było stosunkowo zaniedbanym miejscem, schronieniem piratów i bukanierów, z rzadkimi osadami i niepewną przyszłością. Jednak system Lawa i potrzeba zysku zadziałały jako katalizator dla tego, co nazywa się "rewolucją cukrową".

Potencjał wyspy do uprawy trzciny cukrowej, niezwykle poszukiwanego i drogiego towaru w Europie, został uznany za klucz do osiągnięcia zysków. Kompania, wraz z koroną francuską, zaczęła masowo zachęcać i finansować zakładanie plantacji cukru. Ta transformacja wymagała ogromnych ilości siły roboczej. Rozwiązanie znaleziono w brutalnym transatlantyckim handlu niewolnikami. Dziesiątki, a potem setki tysięcy Afrykanów, uprowadzonych ze swoich domów, zostało przymusowo sprowadzonych do Saint-Domingue, aby pracować w nieludzkich warunkach na plantacjach. W ciągu zaledwie kilku dziesięcioleci kolonia stała się światowym centrum produkcji cukru, a później także kawy. Stała się najbardziej dochodową kolonią na świecie, znaną jako "Perła Antyli", przynosząc francuskiej elicie i koronie niewyobrażalne bogactwo. Ten "sukces", jak podkreśla Ghachem, był nierozerwalnie związany z systemem skrajnego wyzysku i przemocy, który położył podwaliny pod przyszłe problemy.

Złożone społeczeństwo i wewnętrzne opory

Społeczeństwo, które powstało w Saint-Domingue, było niezwykle złożone i przepełnione napięciami. Na szczycie znajdowali się grands blancs, bogaci biali właściciele plantacji i wysocy urzędnicy, którzy żyli w luksusie. Co ciekawe, to właśnie ci lokalni plantatorzy początkowo opierali się bezpośredniej kontroli kompanii Lawa, ale, jak pisze Ghachem, "zinternalizowali i sprywatyzowali finansową i ekonomiczną logikę Systemu, przeciwko któremu się zbuntowali, przekształcając ją w scenariusz zarządzania społeczeństwem plantatorów." Poniżej nich znajdowali się petits blancs, biedniejsi biali – rzemieślnicy, nadzorcy i żołnierze. Istniała również rosnąca populacja wolnych ludzi pochodzenia afrykańskiego (affranchis), z których niektórzy sami stali się właścicielami niewolników, tworząc dodatkową warstwę złożoności społecznej.

Na samym dole, stanowiąc ogromną większość populacji, znajdowali się zniewoleni Afrykanie. Życie na plantacjach było synonimem nieopisanej okrutności, ciężkiej pracy i wysokiej śmiertelności. Mimo to opór był stały. Jedną z najważniejszych form oporu było tworzenie społeczności maronów. Były to osady zakładane przez zbiegłych niewolników w niedostępnych, górzystych częściach wyspy, tworzące własne społeczności i kulturę oraz od czasu do czasu przeprowadzające ataki na plantacje. W tym złożonym i brutalnym środowisku działali również jezuiccy misjonarze, a w próbie stabilizacji kolonii osiedlano także europejskie kobiety. Mimo to życie było zdefiniowane przez przemoc, niestabilność obywatelską i niemal całkowity brak alternatyw ekonomicznych poza systemem plantacyjnym.

Korzenie problemu głębsze niż rewolucja

We współczesnych dyskusjach o Haiti często jako główną przyczynę jego ubóstwa, dysfunkcji politycznej i przemocy podaje się samą rewolucję haitańską (1789–1804). Teoria ta sugeruje, że zniszczenie systemu plantacyjnego i gwałtowne zdobycie niepodległości skazało państwo na porażkę. Malick Ghachem ostro sprzeciwia się takiemu poglądowi. Twierdzi, że takie myślenie jest błędne, ponieważ ignoruje głębszy, strukturalny problem, który istniał na długo przed rewolucją. "To starszy problem, sięgający relacji Haiti z Francją pod koniec XVII i na początku XVIII wieku" - mówi Ghachem. "Warunki podporządkowania Haiti były już ustalone."

Model ekonomiczny, który został ustanowiony w epoce "rewolucji cukrowej", był wyłącznie ekstraktywny – zaprojektowany tak, aby wycisnąć maksymalne bogactwo z ziemi i zniewolonych ludzi na korzyść odległej metropolii. Cała infrastruktura, stosunki społeczne i miejsce Haiti w globalnej gospodarce były zdefiniowane przez tę logikę. Rewolucja, według Ghachema, zerwała polityczne kajdany niewolnictwa, ale nie zmieniła tych fundamentalnych warunków ekonomicznych. Co więcej, problem został dodatkowo skomplikowany przez reakcję Francji i reszty świata. Słynne odszkodowanie z 1825 roku, które niepodległe Haiti zostało zmuszone płacić Francji za "utratę własności" (w tym byłych niewolników), jest tylko najsłynniejszym przykładem tego, jak ta podległość ekonomiczna była kontynuowana nawet po odzyskaniu niepodległości. To odszkodowanie przez dziesięciolecia dusiło gospodarkę Haiti. Dlatego historia "Bańki Missisipi" nie jest tylko przypisem w historii finansów; jest kluczową częścią opowieści o tym, jak wieki przed dzisiejszymi kryzysami położono podwaliny pod strukturę gospodarczą, która do dziś obciąża Haiti.